تالیفات رجالی قرن چهارمدر اینجا تالیفات رجالی علمای بزرگ اسلام در قرن چهارم هجری بیان می‌شود که هشتاد و یک مورد شمرده می‌شود. فهرست مندرجات۲ - مثالب رواة الحدیث ۳ - مناقب رواة الحدیث ۴ - الفهرست دهقان کوفی ۵ - کتاب الرجال حمید بن زیاد ۶ - من روی عن الصادق ۷ - رجال ابی زید البلخی ۸ - کتاب الرجال کلینی ۹ - رجال شطرنجی ۱۰ - من روی عن علی من الصحابة ۱۱ - کتاب التاریخ و ذکر من روی الحدیث ۱۲ - تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین ۱۳ - کتاب الرجال ابن عقده ۱۴ - الشیعة من اصحاب الحدیث ۱۵ - من روی عن الحسن والحسین ۱۶ - من روی عن زید بن علی ۱۷ - من روی عن امیرالمؤمنین ۱۸ - من روی عن علی قسیم النار ۱۹ - من روی عن علی بن الحسین ۲۰ - من روی عن فاطمة من اولادها ۲۱ - من روی عن ابی جعفر محمد بن علی ۲۲ - الفهرست جعفی ۲۳ - رجال الحسین بن حمدان ۲۴ - الممدوحین والمذمومین ابوعلی کوفی ۲۵ - کتاب الفهرست مسعودی ۲۶ - کتاب فی تراجم الرجال ۲۷ - کتاب الطبقات دول قمی ۲۸ - ذکر من روی مؤاخاة النبی لامیرالمؤمنین ۲۹ - الشیعة من اصحاب الحدیث وطبقاتهم ۳۰ - اخبار بغداد و طبقات اصحاب الحدیث بها ۳۱ - طرق من روی عن امیرالمؤمنین ۳۲ - من حدث هو و ابوه عن النبی ۳۳ - من روی حدیث غدیر خم ۳۴ - من روی الحدیث من بنی هاشم و موالیهم ۳۵ - الموالی الاشراف و طبقاتهم ۳۶ - طرق حدیث انت منی بمنزلة هارون من موسی ۳۷ - طرق حدیث الرایة ۳۸ - طرق حدیث الطائر ۳۹ - طرق حدیث الغدیر ۴۰ - طرق قسیم النار ۴۱ - رجال ابی الجیش بلخی ۴۲ - الممدوحین والمذمومین ابن داوود قمی ۴۳ - رسالة ابی غالب الزراری ۴۴ - تاریخ ابی غالب الزراری ۴۵ - فهرست ما رواه من الکتب و الاصول ۴۶ - رجال مرزبانی ۴۷ - تاریخ ابن بابویه ۴۸ - مشیخة الصدوق ۴۹ - الرجال المختارین من اصحاب النبی ۵۰ - فهرست ابن بابویه ۵۱ - مشیخة الفقیه ۵۲ - المصابیح ۵۳ - المعرفة برجال البرقی ۵۴ - رجال ابی المفضل الشیبانی ۵۵ - من روی حدیث غدیر خم شیبانی ۵۶ - من روی عن زید بن علی ۵۷ - الرواة والفلح ۵۸ - المحدثین جلودی ۵۹ - رجال ابن البرنیة ۶۰ - الرواة عن اهل البیت ۶۱ - الفهرست ابن بابویه قمی ۶۲ - الفهرست ابن بطه قمی ۶۳ - المشیخة ازدی کوفی ۶۴ - النوادر عن الرجال ۶۵ - رجال ابن ریدویه ۶۶ - الفهرست حمیری ۶۷ - رجال دبیلی ۶۸ - طرق من روی رد الشمس ۶۹ - الرجال ربعی فیاض ۷۰ - طبقات الشیعة زیدی بقال ۷۱ - رجال ابی احمد حیدر ۷۲ - رجال الشریف ابی یعلی ۷۳ - الرجال عقیقی ۷۴ - التاریخ عمی ۷۵ - معرفة الناقلین عیاشی ۷۶ - رجال ابی محمد جبرئیل ۷۷ - الرجال کشی ۷۸ - الرجال محاربی ۷۹ - رجال جرجانی ۸۰ - الرجال احمد بن نصر ۸۱ - فهرست کتب عدوی ۸۲ - عناوین مرتبط ۸۳ - پانویس ۸۴ - منبع ۱ - طبقات الشیعةاشعری قمی، سعد بن عبدالله (م ۲۹۹ یا ۳۰۱ ق) صاحب کتاب طبقات الشیعة می‌باشد. در رجال النجاشی ، در شرح حال « هیثم بن عبدالله»، از این کتاب با عنوان الطبقات، و در شرح حال محمد بن یحیی معینی (/مغیثی)، با عنوان طبقات الشیعة معرفی نموده است؛ اما در شرح حال این مؤلف در رجال النجاشی ، و الفهرست شیخ طوسی ، نام این کتاب، در فهرست آثار این مؤلف نیامده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال سعد بن عبدالله الاشعری و نیز با عنوان طبقات الشیعة فهرست نموده است. ۲ - مثالب رواة الحدیثمثالب رواة الحدیث یکی از تألیفات رجالی قرن چهارم از سعد بن عبدالله اشعری است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را فهرست نموده است. ۳ - مناقب رواة الحدیثمناقب رواة الحدیث نیز یکی دیگر از کتب سعد بن عبدالله اشعری است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را فهرست نموده است. ۴ - الفهرست دهقان کوفیدهقان کوفی، حمید بن زیاد (م ۳۱۰ ق) صاحب کتابی با نام الفهرست است. [۱۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۱۶۲.
این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی مؤلفان با ذکر تالیفات آنهاست. در رجال النجاشی ، در شرح حال عبید الله بن احمد بن نهیک و علی بن ابی صالح محمد، ملقب به «بزرج»، از این کتاب نقل قول‌هایی آمده است. ۵ - کتاب الرجال حمید بن زیادیکی دیگر از کتب حمید بن زیاد کتاب الرجال است. این کتاب، مشتمل بر شرح حال راویان حدیث از شیعه و اهل سنت است. شیخ طوسی در الفهرست ، شرح حال این مؤلف را آورده است؛ اما به نام هیچ یک از آثار این مؤلف، اشاره ننموده است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان تاریخ الرجال و نیز با عنوان رجال حمید النینوائی فهرست نموده است. ۶ - من روی عن الصادقمن روی عن الصادق (علیه‌السلام) از جمله کتب رجالی قرن چهام می‌باشد و از کتب حمید بن زیاد است. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویانی است که از امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان من روی عن ابی عبدالله الصادق (علیه‌السّلام) فهرست نموده است. ۷ - رجال ابی زید البلخیبلخی، ابو زید احمد بن سهل (۲۳۴ - ۳۲۲ ق) صاحب کتاب رجال ابی زید البلخی می‌باشد. علامه تهرانی آورده که نام این کتاب، الاسماء والکنی والالقاب است. ۸ - کتاب الرجال کلینیکلینی، محمد بن یعقوب (م ۳۲۸ یا ۳۲۹ ق) مؤلف کتاب الرجال می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان رجال ثقة الاسلام الکلینی و نیز با عناوین رجال الکلینی و رجال الشیخ محمد بن یعقوب الکلینی فهرست نموده است. ۹ - رجال شطرنجیصولی شطرنجی، محمد بن یحیی (زنده در ۳۳۰ ق) صاحب کتاب رجال ابی بکر محمد بن یحیی بن العباس الصولی الشطرنجی می‌باشد. ۱۰ - من روی عن علی من الصحابةجلودی، عبدالعزیز بن یحیی (م ۳۳۲ ق) مؤلف کتاب من روی عن علی (علیه‌السّلام) من الصحابة است. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی صحابیانی است که از امیرمؤمنان روایت نقل کرده‌اند. در رجال النجاشی ، نام این کتاب در فهرست آثار این مؤلف آمده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال الجلودی و نیز با عنوان رجال الشیخ عبد العزیز ابی عبدالله و با عنوان موجود در رجال النجاشی فهرست نموده است. ۱۱ - کتاب التاریخ و ذکر من روی الحدیثهمدانی کوفی، احمد بن محمد (ابن عقده) (۲۴۹ - ۳۳۳ق) مؤلف کتاب التاریخ و ذکر من روی الحدیث می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویان موثق، غیر موثق و ضعیف شیعه و سنی است؛ لیکن مؤلف، موفق به تکمیل کتاب نشده است. شیخ طوسی در الفهرست ، با دو عنوان کتاب التاریخ، ذکر من روی الحدیث من الناس کلهم العامة والشیعة واخبارهم فهرست نموده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان تاریخ ابن عقدة فهرست نموده است. ۱۲ - تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنینتسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) نیز از کتب ابن عقده است. این کتاب، در شرح حال راویان از معصومان (علیهم‌السّلام) و همچنین در شرح حال شیعیانی که از اصحاب حدیث‌اند، تالیف شده است. در رجال النجاشی در شرح حال ابن عقده، به نام این کتاب، اشاره شده است. محقق تهرانی در مصفی المقال [۳۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۲۰.
، از این کتاب با عنوان تسمیة من شهد حروب علی من الصحابة والتابعین و در الذریعة با عنوان من شهد حروب امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، و نیز با عنوان تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فهرست کرده است.۱۳ - کتاب الرجال ابن عقدهکتاب الرجال. این کتاب، در خصوص رجال اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) تالیف شده است. شیخ طوسی در مقدمه رجال الطوسی می‌گوید که در بیان فهرست اسامی رجال حدیث، کتابی جامع‌تر از کتاب ابن عقده در رجال امام صادق (علیه‌السّلام) نیافته است و بعد از بیان اسامی رجال امام صادق (علیه‌السّلام) از کتاب ابن عقده، اسامی رجالی را که وی به آنها اشاره نکرده، اضافه کرده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال ابن عقدة و نیز با عنوان من روی عن ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق (علیه‌السّلام) ، فهرست نموده است. ۱۴ - الشیعة من اصحاب الحدیثالشیعة من اصحاب الحدیث. این کتاب، در شرح حال راویان از معصومان (علیهم‌السّلام) و یا شیعیانی است که از اصحاب حدیث‌اند. در رجال النجاشی در شرح حال ابن عقده، به نام این کتاب، اشاره شده است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را فهرست نموده است. ۱۵ - من روی عن الحسن والحسینمن روی عن الحسن والحسین (علیهماالسلام). این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از امام حسن و امام حسین ((علیهماالسلام)) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در مصفی المقال [۴۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۲۰.
، نام این کتاب را در فهرست آثار این مؤلف آورده است.۱۶ - من روی عن زید بن علیمن روی عن زید بن علی (علیهماالسلام). این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از زید بن علی بن حسین (علیهماالسلام) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان من روی عن زید بن علی بن الحسین (علیهماالسلام) فهرست نموده است. ۱۷ - من روی عن امیرالمؤمنینمن روی عن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام). این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان من روی عن علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فهرست نموده است. ۱۸ - من روی عن علی قسیم النارمن روی عن علی (علیه‌السّلام) قسیم النار. این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که روایت «قسیم النار والجنة» را از علی (علیه‌السّلام) نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان من روی عن علی (علیه‌السّلام) انه: «قسیم النار و الجنة» فهرست نموده است. ۱۹ - من روی عن علی بن الحسینمن روی عن علی بن الحسین (علیهماالسلام). این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از امام سجاد (علیه‌السلام) روایت نقل کرده‌اند. در رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی ، نام این کتاب در فهرست اسامی تالیف‌های این مؤلف آمده است. ۲۰ - من روی عن فاطمة من اولادهامن روی عن فاطمة (علیهاالسّلام) من اولادها. این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از حضرت فاطمه (علیهاالسّلام) فرزندان ایشان، روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعة نام این کتاب را در فهرست اسامی تالیف‌های این مؤلف، آورده است. ۲۱ - من روی عن ابی جعفر محمد بن علیمن روی عن ابی جعفر محمد بن علی (علیهماالسلام). این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از امام محمد باقر (علیه‌السلام) روایت نقل کرده‌اند. در رجال النجاشی ، از این کتاب با عنوان من روی عن ابی جعفر (علیه‌السلام) و در الذریعة با عنوان من روی عن محمد بن علی ابی جعفر الباقر (علیه‌السلام) یاد شده است. ۲۲ - الفهرست جعفیقمی، محمد بن حسن بن احمد بن ولید (م ۳۴۳ ق) صاحب کتاب الفهرست می‌باشد. در رجال النجاشی در شرح حال «[[|اسماعیل بن جابر الجعفی]]»، این کتاب جزو آثار این مؤلف آمده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب با عنوان رجال الشیخ ابی جعفر محمد و در مصفی المقال [۶۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقالص، ۴۰۴.
با عنوان الفهرست هم فهرست نموده است.۲۳ - رجال الحسین بن حمدانخصیبی جنبلانی، حسین بن حمدان (م ۳۵۸ یا ۳۴۶ق) صاحب رجال الحسین بن حمدان می‌باشد. [۶۸]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، ج۲، ص۵۰.
این کتاب، در بیان احوال اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) و راویان ایشان تالیف شده است. نسخه‌ای از این کتاب، نزد مؤلف ریاض العلماء موجود بوده است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان رجال الحسین بن حمدان فهرست نموده است. ۲۴ - الممدوحین والمذمومین ابوعلی کوفیابو علی کوفی، احمد بن محمد (م ۳۴۶ ق) مؤلف کتاب الممدوحین والمذمومین است. این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی رجال و راویان حدیث است. در رجال النجاشی آمده که این کتاب را ابو عبدالله حسین بن عبدالله (ابن غضایری) به ما معرفی کرده است. همچنین ذکر شده که حجم این کتاب، بیشتر از کتاب الممدوحین و المذمومین تالیف ابو الحسن بن داوود است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال ابی علی الکوفی و با عنوان الممدوحین و المذمومین هم فهرست نموده است. ۲۵ - کتاب الفهرست مسعودیمسعودی، علی بن حسین (م ۳۴۶ ق) یکی دیگر از مؤلفین کتاب رجالی قرن چهارم با نام کتاب الفهرست می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال علی و نیز با عنوان رجال المسعودی و فهرست المسعودی هم فهرست نموده است. ۲۶ - کتاب فی تراجم الرجالقرشی کوفی، علی بن محمد بن زبیر (۲۵۴ - ۳۴۸ ق) مؤلف کتاب فی تراجم الرجال است. [۷۷]
شیخ طوسی، الفهرست، ص۴۳۰، ش۶۱۷۹.
۲۷ - کتاب الطبقات دول قمیدول قمی، احمد بن محمد (م ۳۵۰ ق) صاحب کتاب الطبقات می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال ابن دؤل القمی و با عنوان الطبقات فهرست نموده است. ۲۸ - ذکر من روی مؤاخاة النبی لامیرالمؤمنینتمیمی جعابی ، محمد بن عمر (۲۸۴ - ۳۵۵ق) مؤلف کتاب ذکر من روی مؤاخاة النبی ل امیرالمؤمنین (علیهماالسلام) است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با همین عنوان و نیز با عنوان من روی مؤاخات النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) ل امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) ، فهرست نموده است. ۲۹ - الشیعة من اصحاب الحدیث وطبقاتهمالشیعة من اصحاب الحدیث وطبقاتهم. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی اشخاصی است که از دوستداران امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) بوده‌اند. ابن ندیم در الفهرست این کتاب را با عنوان ذکر من کان یتدین بمحبة امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) فهرست نموده است. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با عنوان ذکر شده در رجال النجاشی و نیز با عنوان طبقات الشیعة ، و نیز با عنوان رجال الجعابی ، و رجال القاضی الجعابی ، فهرست نموده است. ۳۰ - اخبار بغداد و طبقات اصحاب الحدیث بهاکتاب اخبار بغداد و طبقات اصحاب الحدیث بها. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را فهرست نموده است. ۳۱ - طرق من روی عن امیرالمؤمنینکتاب طرق من روی عن امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) «انه لعهد النبی الامی الی انه لا یحبنی الا مؤمن و لا یبغضنی الا المنافق». محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان طرق من روی عن امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) فهرست نموده است. ۳۲ - من حدث هو و ابوه عن النبیمن حدث هو و ابوه عن النبی. [۹۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۴۲۰.
این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویانی است که خودشان و پدرشان از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی می‌گوید که ذهبی در الاصابة، در شرح حال عبدالله بن ابی سفیان بن حارث بن عبد المطلب، از این کتاب نقل قول می‌نماید. ۳۳ - من روی حدیث غدیر خممن روی حدیث غدیر خم. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با همین عنوان، فهرست نموده است. ۳۴ - من روی الحدیث من بنی هاشم و موالیهممن روی الحدیث من بنی هاشم و موالیهم. این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویانی است که از بنی هاشم و اصحاب آنها روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با همین عنوان، فهرست نموده است. ۳۵ - الموالی الاشراف و طبقاتهمالموالی الاشراف و طبقاتهم. شیخ طوسی در الفهرست ، این کتاب را با عنوان کتاب الموالی و تسمیة من روی الحدیث و تحیره من العلوم آورده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را فهرست نموده و در ذیل کلمات شیخ طوسی می‌نویسد از ظاهر نام کتاب مشخص می‌شود که کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویان حدیث و اسامی اشخاص متخصص در علوم مختلف، مانند: طب، نجوم و دیگر علوم است که علوم خود را بر ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) ارائه می‌کردند و از ایشان، تایید می‌گرفتند. ۳۶ - طرق حدیث انت منی بمنزلة هارون من موسیانباری، عبیدالله بن ابی زید (م ۳۵۶ ق) مؤلف کتاب طرق حدیث انت منی بمنزلة هارون من موسی می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعه ، نام این کتاب را فهرست نموده است. ۳۷ - طرق حدیث الرایةکتاب طرق حدیث الرایة. این کتاب دیگر انباری می‌باشد. ۳۸ - طرق حدیث الطائرکتاب طرق حدیث الطائر. محقق تهرانی در الذریعه ، نام این کتاب را فهرست نموده است. ۳۹ - طرق حدیث الغدیرکتاب طرق حدیث الغدیر. ۴۰ - طرق قسیم النارکتاب طرق قسیم النار. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان طرق روایة قسیم الجنة والنار، فهرست نموده است. ۴۱ - رجال ابی الجیش بلخیبلخی خراسانی، مظفر بن محمد بن احمد (م ۳۶۷ ق) صاحب کتاب خصال الکمال و بعض ما روی فی مناقب الرجال. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال ابی الجیش مظفر بن محمد بن احمد البلخی هم فهرست نموده است. ۴۲ - الممدوحین والمذمومین ابن داوود قمیابن داوود قمی، محمد بن احمد (م ۳۶۸ ق) صاحب کتاب الممدوحین والمذمومین است.؛ محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال ابن داوود قمی و نیز با عنوان‌های رجال محمد ، و الممدوحین و المذمومین ، فهرست نموده است. ۴۳ - رسالة ابی غالب الزراریابو غالب زراری، احمد بن محمد بن محمد (۲۸۵ - ۳۶۸ ق) صاحب کتاب: رسالة ابی غالب الزراری و تکملتها می‌باشد. (تحقیق: سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: مرکز البحوث والتحقیقات الاسلامیة، ۱۴۱۱ ق، ۳۵۶ ص(ص ۱ - ۱۸۴)، اول/ رسالة فی آل اعین، شرح: سید محمد علی مولوی موحد ابطحی اصفهانی، اصفهان: مطبعة ربانی، ۱۳۹۹ق، ۱۲۰ص (ص ۱ - ۹۴).) این کتاب، مشتمل بر نامهای است که ابو غالب زراری به نوه خویش در معرفی خود و بزرگان خاندان اعین نوشته است. در ضمن معرفی آل اعین، می‌توان از لا به لای مطالب کتاب، فواید رجالی بسیاری را به دست آورد. این کتاب، به عنوان یکی از منابع رجالی مطرح است؛ چون مؤلف، علاوه بر معرفی راویان آل اعین، راویانی را که در ارتباط با خاندان اعین هستند، معرفی کرده است. همچنین این کتاب به عنوان یکی از منابع فهرست نگاری و کتابشناسی مطرح است؛ چون مؤلف، فهرستی از کتاب‌هایی که اجازه نقل آنها را داشته است، با ذکر مؤلف آن کتاب‌ها معرفی نموده است. پس از ابو غالب زراری، حسین بن عبید الله غضایری، در کتاب‌ها و نوشته‌ها، به اسامی اشخاصی برخورد کرده است که مربوط به خاندان اعین هستند و در کتاب رسالة ابی غالب الزراری ذکر نشده‌اند و بر همین اساس، کتاب تکملة رسالة ابی غالب الزراری را در تکمیل رساله ابو غالب زراری، با ذکر نام و طریق اشخاص، تالیف نموده است. محقق، مقدمه مفصلی در معرفی مؤلف و کتاب رسالة ابی غالب الزراری آورده است و سپس بر متن کتاب، حاشیه‌های زیادی را ذکر نموده است و به عنوان تکمیل کتاب، تالیف خود با عنوان معجم الاعلام من آل اعین الکرام را در شرح حال اشخاصی که از خاندان اعین هستند، الحاق نموده است. شیخ طوسی در الفهرست این کتاب را با عنوان کتاب الرسالة الی ابن ابنه ابی طاهر فی ذکر آل اعین فهرست نموده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این رساله را با عنوان اجازة الشیخ ابی غالب و نیز با عنوان‌های رجال ابی غالب الزراری ، و رسالة ابی غالب الزراری ، فهرست نموده است. ۴۴ - تاریخ ابی غالب الزراریکتاب التاریخ. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان تاریخ ابی غالب الزراری فهرست نموده است. ۴۵ - فهرست ما رواه من الکتب و الاصولابن قولویه، جعفر بن محمد (م ۳۶۹ ق) مؤلف کتاب فهرست ما رواه من الکتب و الاصول می‌باشد. در رجال النجاشی ، شرح حال این مؤلف، بدون ذکر این اثر، آمده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان فهرست ابن قولویه فهرست نموده است. ۴۶ - رجال مرزبانیمرزبانی، محمد بن عمران (۲۹۷ - ۳۷۸ ق) نیز یکی دیگر از مؤلفین قرن چهارم است که صاحب کتاب رجال محمد بن عمران بن موسی المرزبانی است. ۴۷ - تاریخ ابن بابویهابن بابویه قمی، محمد بن علی (شیخ صدوق) (م ۳۸۱ ق) صاحب تاریخ ابن بابویه است. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را فهرست نموده و احتمال داده است که این کتاب، مشتمل بر شرح حال راویان عامه و خاصه بوده است. ۴۸ - مشیخة الصدوقذکر من لقیه من اصحاب الحدیث و عن کل واحد منهم حدیث. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی رجالی است که دارای نقل حدیث هستند و ظاهرا شیخ صدوق، آنها را ملاقات نموده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان مشیخة الصدوق و با عنوان موجود در رجال نجاشی ، فهرست نموده است. ۴۹ - الرجال المختارین من اصحاب النبیالرجال المختارین من اصحاب النبی (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم). سید محسن امین در اعیان الشیعة و محقق تهرانی در الذریعه ، نام این کتاب را در فهرست اسامی آثار این مؤلف آورده‌اند. ۵۰ - فهرست ابن بابویهفهرست ابن بابویه. این کتاب، نزد شیخ طوسی موجود بوده است و او در الفهرست، در شرح حال «زید النرسی» و «زید الزراد»، نقل قولی از این کتاب آورده است. محقق تهرانی در الذریعه آن را فهرست نموده است. ۵۱ - مشیخة الفقیهمشیخة الفقیه. [۱۳۸]
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۱۳۷.
شیخ صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه، برای اختصار در سند، اوایل اسناد اغلب روایات را حذف نموده است و برای رفع نقصان موجود در اسناد، در آخر همین کتاب، المشیخة را که در بردارنده طریق خود به هر یک از راویانی است که روایت را از وی نقل نموده، تهیه و تنظیم کرده است. شرح‌های تالیف شده بر این مشیخه عبارت‌اند از: شرح محمد تقی مجلسی اصفهانی (م ۱۰۷۰ ق). شرح سید هاشم بحرانی توبلی اصفهانی (م ۱۱۰۷ ق) با عنوان تعریف رجال من لا یحضره الفقیه. شرح علی بن حسن خراسانی (زنده در ۱۱۱۰ ق). شرح یاسین بلادی بحرانی (م ق ۱۲) با عنوان معین النبیه فی رجال من لا یحضره الفقیه. شرح سید عبدالله کبیر عاملی اصفهانی (م ۱۲۴۳ ق). شرح محمد حسن بروجنی (زنده در ۱۲۵۷ ق). شرح سید محمد حسین طباطبایی تبریزی (م ۱۲۹۴ ق). شرح سید میرزا محمد هاشم چهار سوقی (م ۱۳۱۸ ق). شرح میرزا یحیی مستوفی اصفهانی (م ۱۳۲۶ ق). شرح سید حسن موسوی آل خرسان نجفی (ق ۱۴). شرح عباس حاجیانی دشتی با عنوان نخبة المقال فی تمییز الاسناد والرجال. شرح محمد جعفر شمس الدین. در «ترتیب» مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه، این کتاب‌ها تالیف شده‌اند: ترتیب حسن بن زید الدین عاملی (صاحب معالم) (م ۱۰۱۱ ق). ترتیب عبد الحی بن محمد یزدی (زنده در ۱۰۵۵ ق). ترتیب فخر الدین طریحی (م ۱۰۸۵ ق). ترتیب علاء الدین محمد گلستانه (م ۱۱۱۰ ق). در تکمیل این مشیخه و مشیخه التهذیب و کتاب من لا یحضر، مرحوم محمد علی آل کشکول (م ۱۳ ق)، کتابی رابا عنوان حدیقة النظار (/ الانظار) فی مشیخة الفقیه والتهذیب والاستبصار، تالیف نموده است. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را فهرست نموده است. ۵۲ - المصابیحالمصابیح. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویان هر یک از معصومان (علیهم‌السّلام) و شامل پانزده «مصباح» است: مصباح اول، شامل اسامی رجالی است که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت نقل کرده‌اند. مصباح دوم، شامل اسامی زنانی است که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) روایت نقل کرده‌اند. مصباح سوم، شامل اسامی راویانی است که از امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده‌اند. مصباح چهارم، شامل اسامی راویانی است که از حضرت زهرا (علیهاالسّلام) روایت نقل کرده‌اند. مصباح پنجم، شامل اسامی راویانی است که از امام حسن (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده‌اند. به همین ترتیب، در بیان فهرست اسامی راویان از هر یک از معصومان (علیهم‌السلام)، یک «مصباح» آورده شده است. در مصباح پانزدهم نیز فهرست اسامی اشخاصی که دارای توقیع بوده‌اند، آورده شده است. در رجال النجاشی، هر یک از این «مصباح»ها به عنوان یک کتاب مستقل، فهرست شده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ الصدوق محمد و نیز با عنوان المصابیح ، هم فهرست کرده است. ۵۳ - المعرفة برجال البرقیالمعرفة برجال البرقی. سید محسن امین در اعیان الشیعه و محقق تهرانی در الذریعه نام این کتاب را در فهرست کتاب‌های این مؤلف آورده‌اند. ۵۴ - رجال ابی المفضل الشیبانیشیبانی، محمد بن عبدالله (ابوالمفضل) (م ۳۸۷ ق) صاحب کتاب رجال ابی المفضل الشیبانی است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال محمد بن عبدالله فهرست نموده است. ۵۵ - من روی حدیث غدیر خم شیبانیمن روی حدیث غدیر خم. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان من روی حدیث الغدیر، فهرست نموده است. ۱۶ - من روی عن زید بن علیمن روی عن زید بن علی بن الحسین (علیهم‌السلام). این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویانی است که از زید بن علی بن حسین (علیهم‌السلام) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را فهرست نموده است. ۵۷ - الرواة والفلحابن جندی جراح، احمد بن محمد (۳۰۵ یا ۳۰۷ - ۳۹۰ ق) مؤلف کتاب الرواة والفلح است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال ابن الجندی و با عنوان الرواة و الفلح ، هم فهرست نموده است. ۵۸ - المحدثین جلودیجلودی، عبد العزیز بن یحیی (م ۳۹۷ ق)صاحب کتاب المحدثین می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با همین عنوان، فهرست نموده است. ۵۹ - رجال ابن البرنیةکاتب، هبة الله بن احمد (زنده در ۴۰۰ ق) صاحب رجال ابن البرنیة است. ۶۰ - الرواة عن اهل البیتآملی طبری، محمد بن جریر (ق ۴) یکی دیگر از علمای قرن چهارم و صاحب کتاب الرواة عن اهل البیت است. [۱۵۸]
ذهبی، شمس الدین، میزان الاعتدال، ج۶، ص۹۰، ش۷۳۱۳.
محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان ذکر شده و نیز با عنوان رجال الشیخ ابی جعفر محمد ، هم فهرست نموده است. ۶۱ - الفهرست ابن بابویه قمیابن بابویه قمی، حسین بن حسن (ق ۴) صاحب کتاب الفهرست است. در رجال النجاشی، در شرح حال «ربعی بن عبدالله بن الجارود» از این کتاب، نقل قول شده است. عنایة الله قهپایی در مجمع الرجال [۱۶۲]
قهپایی، عنایة الله، مجمع الرجال، ج ۲، ص۱۷۱.
، در حاشیه‌ای که بر ذیل نام این مؤلف آورده، به نام این کتاب، اشاره نموده است.محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال الشیخ حسین فهرست کرده و در ضمن عنوان، به نام اصلی کتاب هم اشاره نموده است. همچنین در مصفی المقال [۱۶۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۱۴۲.
، نام این کتاب را آورده است.۶۲ - الفهرست ابن بطه قمیابن بطه قمی، ابو جعفر محمد بن جعفر بن احمد (ق ۴) مؤلف کتاب الفهرست است. مرحوم نجاشی آورده است که در کتاب فهرست این مؤلف، غلطهای زیادی وجود دارد. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان فهرست ابن بطة و با عنوان رجال الشیخ ابی جعفر و طبقات الرجال ، فهرست نموده است. ۶۳ - المشیخة ازدی کوفیازدی کوفی، احمد بن حسین بن عبد الملک (ق ۴) صاحب کتاب رجالی المشیخة است. شیخ طوسی در [[|الفهرست]] و کتاب الرجال ، با بیان نام این کتاب، لقب این مؤلف را «الاودی» آورده است. مرحوم نجاشی اشاره نموده که مؤلف کتاب، مشیخه را جمع آوری نموده و بر اساس حروف الفبای اسامی مشایخ، تنظیم نموده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال الازدی فهرست نموده و اشتباها نام مؤلف را با عنوان «محمد بن الحسین بن عبد الملک الازدی الکوفی» آورده است. وی همچنین با عنوان مبوب کتاب المشیخة ، این کتاب را فهرست نموده است. ۶۴ - النوادر عن الرجالبجلی، ابان بن محمد (ق ۴) مؤلف کتاب النوادر عن الرجال است. مرحوم نجاشی آورده است که نام این کتاب در شرح حال «ابان بن محمد البجلی» آمده است و اشاره شده که این شخص، معروف به «سندی البزاز» است. محقق تهرانی در کتاب مصفی المقال [۱۷۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۵.
، متذکر شده است که از میان کتاب‌های شیعه، نزدیک به دویست کتاب با این عنوان (النوادر)، مشخص شده‌اند که موضوع آنها بیان احادیث غیر مشهور و یا احکام غیر متداول است، اما تنها النوادر ابان بن محمد بجلی والنوادر جعفر بن عبد الرحمان کاهلی، مقید به «عن الرجال» شده‌اند و این، به جهت مشیخه گونه بودن آنهاست.این کتاب در الذریعه با عنوان النوادر عن الرجال و نیز با عنوان کتاب الرجال ، فهرست شده است. ۶۵ - رجال ابن ریدویهحداد عسکری، علی بن محمد بن جعفر (ق ۴) مؤلف کتاب من روی من نشا من آل ابی طالب است. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویانی است که از زنان آل ابی طالب، روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با عنوان من روی من نساء آل ابی طالب و نیز با عنوان رجال ابن ریدویه ، فهرست نموده است. ۶۶ - الفهرست حمیریحمیری، عبدالله بن جعفر (ق ۴) صاحب کتاب الفهرست می‌باشد. در رجال النجاشی ، در شرح حال این مؤلف، نامی از این کتاب نیامده است؛ اما شیخ طوسی در الفهرست، در شرح حال این شخصیت، پس از بیان فهرست کتاب‌های وی می‌نویسد: «و غیر ذلک من روایاته ومصنفاته وفهرست کتبه». محقق تهرانی در کتاب مصفی المقال [۱۸۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۲۴۷.
می‌گوید که منظور از تعبیر «فهرست» در این متن، فهرست کتاب‌های عبدالله حمیری نیست؛ بلکه مراد شیخ طوسی آن است که این شخصیت، دارای کتابی به نام الفهرست بوده است که مشتمل بر فهرست کتاب‌هایی است که وی از آنها روایت نقل کرده است.۶۷ - رجال دبیلیدبیلی، محمد بن وهبان (ق ۴) مؤلف کتاب من روی عن علی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویانی است که از حضرت علی (علیه‌السّلام) روایت نقل کرده‌اند. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال محمد بن وهبان الدبیلی با عنوان ذکر شده هم فهرست نموده است. ۶۸ - طرق من روی رد الشمسدوری وراق، احمد بن عبدالله (ق ۴) مؤلف کتاب طرق من روی رد الشمس است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را فهرست نموده است. ۶۹ - الرجال ربعی فیاضربعی فیاض، علی بن حسن بن علی بن فضال (ق ۴) صاحب کتاب الرجال است. ۷۰ - طبقات الشیعة زیدی بقالزیدی بقال، عبد العزیز بن اسحاق (ق ۴) صاحب کتاب طبقات الشیعة می‌باشد. ابن شهر آشوب در معالم العلماء ، در ذیل نام این مؤلف، به این کتاب، اشاره کرده است. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با عنوان طبقات الرجال و با عنوان رجال عبد العزیز ابی القاسم ، هم فهرست نموده است. ۷۱ - رجال ابی احمد حیدرسمرقندی، حیدر بن محمد بن نعیم (ق ۴) مؤلف کتاب رجال ابی احمد حیدر است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال ابی احمد جنید فهرست نموده است. علت اختلاف عناوین در آن است که ابن ندیم، در کتاب الفهرست خود، در شرح حال محمد بن مسعود عیاشی، این مؤلف را با عنوان «جنید بن محمد بن نعیم» آورده است؛ لیکن محقق تهرانی متذکر می‌شود که احتمالا عنوان «جنید» از خطای ناسخ باشد و در کتاب‌های الفهرست و الرجال شیخ طوسی، خلاصة الاقوال، رجال ابن داوود و کتاب‌های دیگر، با عنوان «حیدر بن محمد بن نعیم» آورده شده است. ۷۲ - رجال الشریف ابی یعلیشریف ابو یعلی، حمزة بن قاسم بن علی بن حسن بن عبید الله بن عباس بن علی (علیه‌السّلام) (ق ۴) صاحب کتاب من روی عن جعفر بن محمد (علیه‌السلام) من الرجال است. محقق تهرانی در الذریعه این کتاب را با عنوان من روی عن ابی عبدالله الصادق (علیه‌السّلام) و نیز با عنوان‌های رجال الشریف ابی یعلی ، و رجال حمزة الشریف ابی یعلی ، فهرست نموده است. ۷۳ - الرجال عقیقیعقیقی، علی بن احمد بن علی بن محمد (ق ۴) صاحب کتاب الرجال است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال العقیقی فهرست نموده و آورده است که علامه حلی در خلاصة الاقوال و نجاشی در الرجال در مواردی مانند شرح حال زیاد بن عیسی ، و ابن داوود در الرجال و شیخ ابو علی محمد بن اسماعیل در منتهی المقال با رمز «عق» از این کتاب، نقل قول‌هایی را آورده‌اند و این شخص، غیر از احمد بن علی بن محمد عقیقی است. ۷۴ - التاریخ عمیعمی، احمد بن ابراهیم بن معلی (ق ۴) مؤلف کتاب التاریخ است. مؤلف احتمالا دو کتاب به نامهای التاریخ الکبیر و التاریخ الصغیر تالیف نموده است و در رجال النجاشی، عنوان التاریخ برای این دو کتاب، اختیار شده و آمده است: «التاریخ و هو کتاب کبیر و صغیر»؛ اما شیخ طوسی در الفهرست ، هر دو عنوان را در فهرست آثار این مؤلف، با تعبیر «کتاب التاریخ الکبیر، کتاب التاریخ الصغیر» آورده است. ۷۵ - معرفة الناقلین عیاشیعیاشی، محمد بن مسعود (ق ۴) از علمای قرن چهارم و مؤلف کتاب معرفة الناقلین می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان معرفة النافلین و نیز با عنوان‌های رجال ابی النضر العیاشی ، و رجال العیاشی ، و رجال محمد بن مسعود العیاشی ، فهرست نموده است. ۷۶ - رجال ابی محمد جبرئیلفاریابی، جبرئیل بن احمد (ق ۴) صاحب کتاب رجال ابی محمد جبرئیل. مؤلف، از مشایخ محمد بن مسعود عیاشی (ق ۳ - ۴) صاحب کتاب معرفة الناقلین است و در موارد بسیاری نقل کرده است: «حدثنی جبرئیل بن احمد»؛ ولی به نام کتاب وی تصریح ننموده است؛ اما محمد بن عمر کشی که از شاگردان محمد بن مسعود عیاشی است، در کتاب خود تصریح کرده که: «وجدت بخط جبرئیل فی کتابه....». محقق تهرانی از این عبارت نتیجه گرفته است که جبرئیل بن احمد فاریابی، دارای کتابی در رجال بوده است که از آن، به منظور شناخت جرح و تعدیل رجال و راویان حدیث، استفاده می‌شده است. ۷۷ - الرجال کشیکشی، محمد بن عمر بن عبد العزیز (ق ۴) مؤلف کتاب الرجال می‌باشد. این کتاب یکی از اصول چهارگانه رجال شیعه است که ابن شهرآشوب در معالم العلماء و محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان معرفة الناقلین عن الائمة الصادقین معرفی نموده‌اند. کتاب، مشتمل بر روایت‌ها و اخبار مربوط به رجال شیعه و اهل سنت است؛ لیکن دارای غلطه‌ایی بوده است که شیخ طوسی به منظور تصحیح آن، اقدام به تالیف کتاب اختیار معرفة الرجال نموده و آن را تلخیص کرده است. آنچه از اصل کتاب در اختیار ماست، شامل همین خلاصه‌ای است که شیخ طوسی با عنوان اختیار معرفة الرجال جمع آوری نموده است. در کتاب‌های رجال اهل سنت، مانند لسان المیزان، نقل قول‌هایی از اصل این کتاب که در اختیار معرفة الرجال وجود ندارد، آورده شده است. محقق تهرانی در مصفی المقال [۲۱۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۲۷۷.
می‌گوید که لسان المیزان، از کتاب رجال الکشی با عنوان رجال الشیعة نام برده است. خود ایشان در ، این کتاب را با عنوان رجال محمد بن عمر الکشی و نیز با عنوان رجال الکشی ، آورده است.از مطالب موجود در کتاب اختیار معرفة الرجال می‌توان فهمید که در زمینه رجال شیعه، روایت‌های موجود در این کتاب، تاریخ تشیع در عصر حیات ائمه معصوم، تشکیلات تشیع و فرقه‌ها و دسته بندی‌های داخلی شیعه را مشخص نموده است. همچنین روایت‌هایی که در شرح حال رجال هستند، آورده شده است. ۷۸ - الرجال محاربیمحاربی ، محمد بن حسن (ق ۴) مؤلف کتاب الرجال می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال المحاربی فهرست نموده است. ۷۹ - رجال جرجانیجرجانی، ابو علی احمد بن محمد بن احمد صاحب کتاب ذکر من روی من طرق اصحاب الحدیث ان المهدی (علیه‌السّلام) من ولد الحسین (علیه‌السلام) می‌باشد. مرحوم نجاشی آورده است که در این کتاب، اخبار مربوط به امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) جمع آوری شده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان ذکر شده و نیز با عنوان رجال الشیخ ابی علی الجرجانی ، فهرست نموده است. ۸۰ - الرجال احمد بن نصراحمد بن نصر بن سعد صاحب کتاب الرجال است. ابن طاووس (۵۸۹ - ۶۶۴ ق) در اقبال الاعمال، از این کتاب، نقل قول آورده است و اظهار نموده که نسخه‌ای از این کتاب، نزد وی موجود بوده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این کتاب را با عنوان رجال ابی العباس، فهرست نموده است. ۸۱ - فهرست کتب عدویریان، ابو نصر مؤلف کتاب رجالی فهرست کتب عدوی می‌باشد. نجاشی در شرح حال «علی بن محمد العدوی» به این فهرست که در معرفی آثار این مؤلف آورده شده، اشاره نموده است. محقق تهرانی در الذریعه ، این فهرست را با عنوان رجال ابی النضر و کنیه مؤلف را «ابو نضربن الریان» آورده است. ۸۲ - عناوین مرتبطتألیفات رجالی قرن اول و دوم؛ تألیفات رجالی قرن سوم؛ تألیفات رجالی قرن پنجم؛ تألیفات رجالی قرن ششم؛ تألیفات رجالی قرن هفتم؛ تألیفات رجالی قرن هشتم؛ تألیفات رجالی قرن نهم؛ تألیفات رجالی قرن دهم؛ تألیفات رجالی قرن یازدهم؛ تألیفات رجالی قرن دوازدهم؛ تألیفات رجالی قرن سیزدهم؛ تألیفات رجالی قرن چهاردهم. ۸۳ - پانویس۸۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن چهارم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۱۷. |